Het einde van de coronacrisis lijkt in zicht. In de afgelopen twee jaar heeft het COVID-19 virus onze samenleving in haar greep gehad, met alle gevolgen van dien. Er bestonden veel meningsverschillen tussen mensen die leidden tot stevige discussies. Een van de landelijke discussies waarbij de spanningen hoog opliepen ging over de vaccinatieplicht. Sommigen betoogden dat om de risicogroep te beschermen, iedereen direct dan wel indirect zou moeten worden gedwongen zich te laten vaccineren tegen het coronavirus. Anderen vonden dit een te grote inbreuk op de lichamelijke integriteit en waren fel tegenstander van enige vorm van vaccinatiedwang. Er is uiteindelijk geen coronavaccinatieplicht ingevoerd. De vraag rijst of het realistisch is dat er door de regering bij een volgende pandemie wél vaccinatiedwang zal worden toegepast.
Indirect of direct
Vaccinatiedwang kan op verschillende manieren worden bewerkstelligd. Met een indirecte vaccinatieplicht kan de overheid niet gevaccineerde burgers uitsluiten van bepaalde openbare plaatsen zoals de horeca of het onderwijs. Het hebben van de vaccinatie is dus een vereiste voor deelname aan bepaalde terreinen in de samenleving. Bij een directe vaccinatieplicht geldt er een algemene wettelijke verplichting tot vaccinatie. Een mildere vorm van vaccinatiedwang is het verplicht stellen van een adviesgesprek met een arts over vaccinatie.1
Discussie
De discussie over verplichting tot vaccinatie gaat over de botsing van twee grondrechten: de inspanningsplicht voor de overheid om de volksgezondheid te beschermen en het recht op lichamelijke integriteit.2 In december heeft I&O Research onderzoek gedaan naar het draagvlak voor een vaccinatieplicht. Het begrip van gevaccineerden voor ongevaccineerden neemt weliswaar af: in oktober vond 64% dat vaccineren een vrije keus is, dat was in december gedaald tot 49%.
Een verplichting gaat voor veel mensen echter nog te ver: slechts 36% is voorstander van de vaccinatieplicht.3 De regering heeft dan ook niet gekozen voor de invoering van een vaccinatieplicht. Premier Rutte is voorlopig tegen een vaccinatieplicht. Hij stelt dat het nog niet nodig is geweest. Daarmee houdt hij de deur wel op een kier: “je weet nooit hoe de situatie zich ontwikkelt”, aldus de minister-president.4
Buitenland
Een blik over de grens leert ons dat veel andere landen in Europa haar burgers wel verplichten om zich tegen COVID-19 te laten vaccineren. In Frankrijk is er een vaccinatieplicht voor zorgpersoneel, in Griekenland voor mensen ouder dan 60 en in Oostenrijk voor iedereen. Ook in Duitsland en België wordt de vaccinatieplicht overwogen. In België is een poliovaccinatie verplicht en in Italië en Frankrijk worden alle kinderen verplicht gevaccineerd tegen mazelen.5 Het is in Europa geheel niet ondenkbaar dat burgers worden gedwongen zich te vaccineren.
Uitspraak EHRM
Het EHRM heeft zich vorig jaar uitgelaten over een vaccinatieplicht in Tsjechië. Dit ging niet over het coronavirus, maar over een aantal kinderziektes. Als Tsjechische ouders weigeren om hun kind te laten inenten, krijgen ze een boete en wordt hun kind geweigerd op de kleuterschool. De klagers stelden dat deze vaccinatieplicht in strijd zou zijn met de vrijheid van gedachte en geweten ex art. 9 EVRM. Volgens het hof hebben de klagers hun beroep op dit artikel onvoldoende gespecificeerd en toegelicht, waardoor hun kritische houding ten aanzien van de vaccinatieplicht niet kan worden aangemerkt als overtuiging van voldoende kracht, ernst, samenhang en dwingendheid voor de toepasselijkheid van art. 9 EVRM.6 Het hof oordeelde dat dit weliswaar een beperking is van art. 8 EVRM (lichamelijke integriteit),
maar dat Tsjechië binnen de ‘margin of appreciation’ is gebleven. De maatregel is volgens het hof noodzakelijk voor het welzijn van de kinderen, de bescherming van kinderen die zich niet kunnen laten vaccineren en de bescherming van de volksgezondheid. Daarnaast is de maatregel proportioneel omdat de toegang tot de basisschool niet wordt ontzegd, maar slechts de deuren van de kleuterschool zich sluiten voor niet-gevaccineerde kinderen. Het hof stelt dat het genot van individuele rechten deels ondergeschikt is aan het belang van volksgezondheid in samenhang met een notie van sociale solidariteit.7 Met andere woorden: het collectieve belang weegt soms zwaarder dan een individueel grondrecht. Zodoende bestaat er een juridische grondslag voor het invoeren van een vaccinatieplicht.
Toekomst in Nederland
De vraag is in hoeverre de uitspraak van het EHRM betekent dat een vaccinatieplicht voor COVID-19 of een ander virus in de toekomst een reële mogelijkheid is. Tegenstanders van een vaccinatieplicht kunnen opwerpen dat de vaccinatieplicht in Tsjechië niet over corona ging. Daarnaast ging het over kindervaccinaties, en niet over vaccinaties voor volwassenen. Aan de andere kant kan het oordeel van het hof dat het collectieve belang zwaarder kan wegen dan het genot van een individueel recht relevant zijn bij alle mogelijke vaccinatieplichten. De tijd zal leren of we in Nederland ooit onze buurlanden achterna zullen gaan en te maken zullen krijgen met een vaccinatieplicht. De mogelijkheid is er in ieder geval wel.
Tim van Hoewijk
