Op 27 februari 2020 werd in Nederland de eerste coronabesmetting vastgesteld.1 Een dag later volgde een tweede besmetting en deze teller zou – zoals we allen weten – de jaren erna alleen maar oplopen. Dit was het begin van een nieuw tijdperk. We gingen van een intelligente lockdown, naar een ‘anderhalvemeterzomer’, om vervolgens terecht te komen in een winter met avondklok. Pas in januari 2022 lijkt het einde in zicht gekomen: de opkomst van de Omikron-variant.2 Dit virus veroorzaakt weinig ziekenhuisopnames, maar zorgt wel voor de gewenste immuniteit. Het kabinet heeft zelfs alle coronamaatregelen vanaf 23 maart 2022 afgeschaft.3 Het einde van de pandemie lijkt bereikt, maar we zijn gezamenlijk van de regen in de drup geraakt.
Deze pandemie was nauwelijks te bevatten, maar achteraf viel dit in het niets met wat nog komen zou. Op 20 februari 2022 begon de Russische invasie van Oekraïne.4 De regio’s Donetsk en Loehansk werden door Rusland als onafhankelijke staten erkend en daarnaast sprak Poetin over het ‘demilitariseren en denazificeren’ van Oekraïne. Er volgde een aanval vanuit drie fronten: Oekraïne werd aangevallen vanuit de Zwarte Zee, de Krim en Rusland zelf.5 Kustplaats Marioepol werd onder vuur genomen en al gauw ondergingen andere steden eenzelfde lot.
Het Westen reageert behoedzaam
Wereldleiders reageerden woedend op het handelen van Rusland.6 De Amerikaanse president Biden kwam maandag 21 februari met een eerste, voorzichtige sanctie: een handelsverbod met de twee regio’s Donetsk en Loehansk. Een dag later volgde de Europese Unie met strafmaatregelen. Dit werd al gauw verder uitgebreid.7 Het doel van dit pakket was om betrokkenen bij de invasie te treffen. Naarmate de tijd vorderde, werd Rusland steeds verder afgesloten van het mondiale financiële verkeer.8 Er volgde zelfs uitsluiting voor Russische banken van het internationale betalingssysteem Swift. De roebel verloor hierdoor in twee weken 42 procent van zijn waarde.
Oekraïne kan daarentegen op steeds meer steun rekenen, zowel militair als financieel.9 Westerse bondgenoten werken samen en premier Mark Rutte riep op zoveel mogelijk bewijs te verzamelen over eventuele oorlogsmisdaden – van Russische, maar ook Oekraïense zijde. Dit bewijs is nodig om later mogelijk tot vervolging over te kunnen gaan. Er wordt zelfs gewerkt aan een centrale database waarin deze informatie kan worden verzameld.10 De vraag is echter hoever we internationaal rechtelijk kunnen én willen gaan.
Lidmaatschap Oekraïne problematisch
Het probleem voor Oekraïne ligt in het feit dat zij geen onderdeel zijn van de Europese Unie en de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO): westerse landen zijn hierdoor niet verplicht steun te verlenen. Zij zullen dit afwegen tegen het risico Poetin te provoceren. Pas als een lid van de Europese Unie of partij van de NAVO (Europa en Noord-Amerika) wordt getroffen door een gewapende aanval, hebben alle NAVO leden de plicht elkaar met alle middelen terzijde te staan. Dit blijkt uit artikel 42 lid 7 Verdrag betreffende de Europese Unie, artikel 51 van het Handvest van de Verenigde Naties en artikel 5 van de NAVO. Oekraïne, Georgië en Moldavië hebben om deze reden aanvragen voor het EU-lidmaatschap ingediend.11
Op grond van artikel 2 en 49 Verdrag betreffende de Europese Unie mag ieder Europees land in beginsel toetreden tot de Europese Unie, mits dit land de bijbehorende democratische waarden eerbiedigt, zoals gelijkheid en de rechtsstaat. Lid worden van de Europese Unie kan echter niet op stel en sprong. Hier gaan jaren overheen. Om lid te worden van de Europese Unie moet een land eerst als kandidaat-lid worden toegelaten en voldoen aan strenge democratische principes en dat vergt een proces van jaren.12 Zo is Turkije al vanaf 1999 kandidaat-lid, maar dat land zit nog steeds in de onderhandelingsfase. Daarnaast zijn Europese landen tégen het NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne, vanwege de eenvoudige reden dat de NAVO geen oorlog met Rusland wil uitlokken.13 Bovendien is Oekraïne bepaald geen democratie!
Internationale tribunalen: machteloos?
Mogelijk kunnen juridische instanties een bijdrage leveren. Bij het internationaal Strafhof in Den Haag kunnen individuen, dus niet Rusland als geheel, worden berecht. Zij kunnen hier worden aangeklaagd voor genocide, misdrijven tegen de menselijkheid, oorlogsmisdaden en het misdrijf agressie, aldus artikel 5 van het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof. Inmiddels is Rusland toch aangeklaagd voor oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid in Oekraïne.14 In de regel kan echter alleen worden opgetreden als landen zijn aangesloten bij het hof, of die worden doorverwezen door de VN-Veiligheidsraad. Van beide is geen sprake. Toch heeft de aanklager vertrouwen in een goede afloop: Oekraïne heeft in 2014 vooronderzoek naar de inname van de Krim geaccepteerd en deze rechtsmacht is daarna verlengd.
Of het ooit zover komt dat er een Rus – laat staan Poetin – voor de rechters zal verschijnen, is echter zeer de vraag.
Het Internationaal Gerechtshof, mede in Den Haag gevestigd, is het hoogste gerechtelijke orgaan van de Verenigde Naties en buigt zich over geschillen tussen staten, aldus artikel 1 en 34 Statuut van het Internationaal Gerechtshof. Inmiddels heeft het Hof zich uitgesproken over de oorlog in Oekraïne en Rusland opgedragen te stoppen.15 De Oekraïense president Zelensky gaf na de uitspraak aan dat “Oekraïne een volledige overwinning in zijn zaak tegen Rusland” heeft geboekt. “Rusland moet gehoorzamen.” Het Kremlin heeft desondanks nog niet gereageerd.
(Te) gematigde sancties
Het is pijnlijk duidelijk geworden dat we Poetin niet of nauwelijks bereiken met onze ‘Europese rechtsstaat’. We kunnen een gezamenlijk statement maken via onze tribunalen, maar hiermee zullen we Poetin niet stoppen. Het Westen lijkt vast te willen houden aan een gematigd compromis: het wil geen (directe) oorlog met Rusland en steunt Oekraïne slechts terughoudend. Terwijl Oekraïne hoopvol onze kant op blijft kijken. We zouden dan ook verder kunnen gaan om Oekraïne perspectief te bieden, bijvoorbeeld door betere vooruitzichten op het EU-lidmaatschap, maar het NAVO-lidmaatschap voor nu op te schorten. De gedachte dat sancties in zijn geheel niet werken, lijkt me onjuist. Het werkt niet zolang ze gematigd en oppervlakkig zijn. Oekraïne zou ons meer waard moeten zijn dan we momenteel laten blijken.
Marieke Schunselaar