Na jarenlange discussie is het dan eindelijk zo ver: sinds 1 juli 2002 is het Internationaal Strafhof, gevestigd in Den Haag, een feit. De principes die volgen uit het Neurenberg Tribunaal hebben de basis gelegd voor wat nu het Statuut van Rome is. Ondanks dat er nu een permanent hof is, wordt er soms toch de voorkeur gegeven aan een tijdelijk tribunaal.
De dag van 1 juli 2002 vormt een belangrijke mijlpaal in de geschiedenis van het internationale strafrecht. Voor het eerst werd er een permanent strafhof opgericht om de meest gruwelijke misdaden, zoals oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en genocide, te bestraffen. Het streven om een permanent strafhof te hebben, bestond al ruim vijftig jaar, maar door de onderlinge verdeeldheid tussen de VN-lidstaten heeft het lang geduurd. Nu er een permanent strafhof is, zou je verwachten dat tijdelijke tribunalen verleden tijd zouden zijn. Toch werd na de ramp met vlucht MH17 door premier Rutte geopperd een tijdelijk tribunaal op te richten. Waarom wordt er dan soms toch nog voor een ad hoc tribunaal gekozen terwijl er na al die jaren eindelijk een permanent hof is gekomen?
Neurenberg als grondlegger voor een permanent strafhof
Ad hoc tribunalen zijn tijdelijke tribunalen. Het grootste en meest bekende tijdelijke tribunaal is het Internationaal Militair Tribunaal, beter bekend als het Neurenberg Tribunaal. Drie maanden na het einde van de Tweede Wereldoorlog ondertekenden de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en Frankrijk een overeenkomst waarbij het Internationaal Militair Tribunaal in het leven werd geroepen om grote oorlogsmisdadigers te vervolgen en te straffen.1 Het Neurenberg Tribunaal was bevoegd tot het berechten van vier categorieën misdaden: samenzwering, misdaden tegen de vrede, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid.2 Voor het eerst in de geschiedenis werden schuldigen aan massamoord en oorlog daadwerkelijk berecht en gestraft op internationaal niveau.3 De wereldoorlogen hadden de wereldgemeenschap ertoe gebracht te beloven dat iets soortgelijks nooit opnieuw zou gebeuren. In 1945 vond dan ook vervolgens de oprichting van de Verenigde Naties plaats en vandaar uit bleek de behoefte om een permanent strafhof op te richten. De principes uit de Neurenbergprocessen hebben de basis gelegd voor wat het internationaal strafrecht vandaag de dag is.4
‘De oprichting van die tribunalen lieten zien dat de behoefte aan een permanent strafhof groter was dan ooit en niet veel later was het dan zo ver.’
De geboorte van het Internationale Strafhof
Behalve het Neurenberg Tribunaal zijn er nog andere tribunalen geweest die de behoefte aan een permanent oorlogstribunaal bevestigden, zoals het Joegoslaviëtribunaal in 1993 en het Rwanda Tribunaal in 1994.5 De oprichting van die tribunalen lieten zien dat de behoefte aan een permanent strafhof groter was dan ooit en niet veel later was het dan zo ver. Na jarenlange discussie werd in 1998 het Statuut van Rome goedgekeurd. Op 1 juli 2002 is het in werking getreden toen het vereiste aantal landen het Statuut hadden geratificeerd. Het Internationaal Strafhof was geboren. Tot die tijd was de handhaving van het internationale strafrecht een exclusieve nationale verantwoordelijkheid. Met de inwerkingtreding van het Internationale Strafhof is de wereldgemeenschap een nieuw tijdperk ingegaan waarin daders van internationale misdrijven niet langer straffeloos zullen blijven. De doelstellingen van het Internationaal Strafhof zijn het bestrijden van een cultuur van straffeloosheid, het hebben van een afschrikkende werking, herstel bieden aan slachtoffers en als laatste, heel ambitieus, het bijdragen aan de wederopbouw in het land waar het conflict heeft plaatsgevonden en eventueel verzoeningsprocessen bevorderen.6
‘Als we toch een permanent strafhof hebben, waarom wilde premier Rutte dan alsnog een MH17-tribunaal oprichten?’
Wanneer het een, wanneer het ander?
Als we toch een permanent strafhof hebben, waarom wilde premier Rutte dan alsnog een MH17-tribunaal oprichten?7 Dat heeft te maken met de rechtsmacht van het Internationaal Strafhof. Zo volgt uit artikel 5 van het Statuut van Rome dat de rechtsmacht van het Internationaal Strafhof het berechten van genocide, misdrijven tegen de menselijkheid, oorlogsmisdrijven en het misdrijf van agressie omvat.8 Artikel 11 bepaalt dat het Hof uitsluitend jurisdictie heeft over misdrijven die gepleegd zijn na de inwerkingtreding van het Statuut op 1 juli 2002 en indien een staat na die datum is toegetreden, vanaf het moment van toetreding.9 Artikel 12 zegt dat het Hof zijn rechtsmacht alleen mag uitoefenen over staten die partij zijn bij het Statuut. Het Hof heeft ook rechtsmacht indien het gaat om een vervolging op aansporing van een verwijzing door een andere staat, of indien het ambtshalve gebeurt door de aanklager. De rechtsmacht omvat ook het geval indien het misdrijf op het territorium van een verdragspartij is gepleegd, indien de dader de nationaliteit van een verdragspartij heeft, of indien een staat die geen partij is bij het strafhof een verklaring aflegt dat zij de rechtsmacht van het Hof accepteert.10 Het nadeel van het Internationaal Strafhof is dus dat maar een beperkt aantal misdaden onder de rechtsmacht valt. Rusland heeft daarnaast ook het Statuut van Rome niet geratificeerd en valt daarmee ook niet onder de rechtsmacht. Een tijdelijk tribunaal oprichten duurt bovendien ontzettend lang, soms wel jaren. Daarnaast zijn de daders ook vaak niet fysiek aanwezig en biedt het niet dezelfde mogelijkheden voor slachtoffers om betrokken te zijn zoals dat bij het Internationaal Strafhof wél is. Rusland heeft in juli 2015 een veto uitgesproken, waardoor een speciaal MH17-tribunaal er uiteindelijk niet is gekomen. In plaats daarvan wordt het proces in Nederland gehouden onder Nederlands recht.11 Zowel het Internationaal Strafhof als tijdelijke tribunalen kennen hun imperfecties, maar zijn tegelijkertijd ook even onmisbaar in de internationale rechtsgemeenschap.
Florien van Opstal