In september 2020 koppen kranten dat er gevechten zijn uitgebroken tussen Armeniërs en Azerbeidzjanen op het grondgebied van Nagorno-Karabach, een conflict dat jaren geleden (in 1994) tot een staakt-het-vuren was gekomen. In november 2020 zorgt Rusland als een zogenoemde ‘peacekeeper’ voor een vredesakkoord tussen beide landen. In dit artikel lees je meer over de achtergrond van het conflict, de definities van internationaal rechterlijke begrippen en tot slot zal worden toegelicht waarom dit conflict van groot internationaal en politiek belang is.
Achtergrond van het conflict: zelfbeschikking
Nagorno-Karabach is een gebied tussen Oost-Europa en West-Azië dat geheel omsloten wordt door het grondgebied van Azerbeidzjan. Officieel behoort het gebied tot Azerbeidzjan, maar in de praktijk is de regio onafhankelijk. Het gebied heeft een eigen bestuur en de bevolking bestaat hoofdzakelijk uit etnische Armeniërs.
Nagorno-Karabach (ook wel Opper-Karabach genoemd) is een staat in de Zuidelijke Kaukasus dat internationaal gezien nog niet erkend is als staat. Bij erkenning aanvaardt een staat dat de nieuwe entiteit voldoet aan de vereisten voor staatsvorming en dat deze entiteit de status van een zelfstandige staat toekomt.1 Op zich is de internationale erkenning voor een staat niet nodig om het recht van zelfbeschikking uit te oefenen, iets wat Nagorno-Karabach nastreeft. Daarnaast blijkt uit art. 3 van het Montevideo Verdrag inzake Rechten en Plichten van Staten uit 1933 dat erkenning geen voorwaarde is voor de totstandkoming van een staat.
Een belangrijk punt in het conflict is dat Nagorno-Karabach het recht van zelfbeschikking wil uitoefenen. Maar wat houdt dit recht nu precies in? Zelfbeschikking is een internationaalrechtelijk beginsel, dat volgens artikel 1 van het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (IVBPR) inhoudt dat ieder volk het recht heeft om in vrijheid zijn eigen politieke status en economische, sociale en culturele ontwikkeling te bepalen. Er bestaan twee vormen van zelfbeschikking: interne en externe zelfbeschikking. Bij interne zelfbeschikking mag een volk binnen de grenzen van een bepaalde staat zijn eigen ontwikkeling bepalen. Bij externe zelfbeschikking kan een volk een eigen staat stichten. Naar internationaal recht komt het recht op het stichten van een eigen staat toe aan volkeren die waren onderworpen aan kolonisatie en die zijn onderworpen aan buitenlandse bezetting.2
‘Een belangrijk punt in het conflict is dat Nagorno-Karabach het recht van zelfbeschikking wil uitoefenen.’
Eerste oorlog (of gewapend conflict?) 1988-1994
Voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was Nagorno-Karabach een etnisch Armeense autonome oblast3 (te vergelijken met een provincie) die onderdeel was van de voormalig Azerbeidzjaanse SSR (socialistische Sovjetrepubliek Azerbeidzjan).4 Tijdens de laatste onrustige jaren van de Sovjet-Unie werd op 2 september 1988 de republiek van Nagorno-Karabach uitgeroepen. Ten tijde van deze uitroeping was Nagorno-Karabach al in een gewapend conflict geraakt met Azerbeidzjan. Een gewapend conflict is eveneens een typische term in het internationaal recht waar men uitvoerige juridische discussies over zou kunnen voeren. Wat verstaat men bijvoorbeeld onder de term ‘gewapend conflict’? Is dit niet hetzelfde als een oorlog? Doordat de wereld om ons heen aan het veranderen is kan niet meer gesteld worden dat ‘oorlog’ in de juridische zin van het woord nog vaak wordt gebruikt. Men spreekt nu vooral van een gewapend conflict. Dit komt omdat bij een oorlog een oorlogsverklaring van twee of meer staten nodig is. De term gewapend conflict houdt dus vooral in dat er sprake is van geweld tussen staten en/of groepen. Voor een gewapend conflict is daarom geen oorlogsverklaring nodig. Voor internationaal recht is de vaststelling van een gewapend conflict belangrijk, omdat dan altijd het internationaal humanitair recht (IHR) van toepassing is.5 IHR is het geheel van regels die de humanitaire gevolgen van een gewapend conflict probeert te beperken.
Na het uitroepen van de onafhankelijkheid door Nagorno-Karabach op 6 januari 1992 blijft de strijd met Azerbeidzjan voortduren totdat er in 1994 een staakt-het-vuren wordt bereikt. Het was een bloederige strijd waarbij aan beide zijden veel mensen om het leven zijn gekomen. De Armeniërs kwamen als ‘winnaar’ uit de strijd en kregen controle over het gebied dat aardig overeenkwam met de voormalige oblast, en daar kwam zelfs nog wat grond bij. Ondanks een staakt-het-vuren was voor veel bewoners de strijd nog niet gestreden. Dit zorgde ervoor dat in september 2020 het conflict weer oplaaide.
2020: Armeniërs verliezen
In september 2020 gaat het opnieuw mis tussen Nagorno-Karabach en Azerbeidzjan. Azerbeidzjaanse strijdkrachten weten het zuiden van de regio grotendeels te veroveren. Na de verovering van het district Șușa wordt na bemiddeling door Rusland opnieuw een staakt-het-vuren getekend. Dit keer kan Azerbeidzjan als de ‘winnaar’ worden beschouwd, want Nagorno-Karabach verliest alle gebieden die buiten de voormalige Nagorno-Karabachse Autonome Oblast vallen en ook de door Azerbeidzjanen gecontroleerde gebieden binnen de Oblast. Tevens worden in de regio Russische vredesmachten gestationeerd: bij de frontlinie met Azerbeidzjan en bij de Laçin-corridor (een bergpas die verbinding maakt met Armenië). Ondanks dat de etnische Armeniërs niet verplicht zijn de gebieden te verlaten is dit toch het gevolg van het vredesakkoord. Veel Armeniërs verlaten hun huizen doordat grote stukken grond worden ‘teruggegeven’ aan Azerbeidzjan. Bij het verlaten steken ze hun huizen in brand of vernielen ze andere bruikbare voorzieningen in het gebied.6
‘Bij het verlaten steken Armeniërs uit wraak hun huizen in brand en vernielen ze andere bruikbare voorzieningen in het gebied.’
De rol van Rusland en Turkije is belangrijk
Het vredesakkoord tussen de strijdkrachten is weliswaar door bemiddeling van Rusland tot stand gekomen,7 echter, Turkije heeft ook een belangrijke rol gespeeld bij het conflict. In Azerbeidzjan wonen veel moslims die etnisch verwant zijn aan Turkije. Dit is een belangrijke reden dat Turkije steun biedt aan Azerbeidzjan. Daarnaast bezit Azerbeidzjan veel olie en wil Turkije ervoor zorgen dat deze toevoer veiliggesteld wordt.8 Rusland anderzijds biedt steun aan Armenië waar de bevolking overwegend christelijk is en omdat zij gezamenlijk een militair bondgenootschap hebben.9 Rusland heeft daarnaast ook goede banden met Azerbeidzjan en wil voorkomen dat Turkije te veel controle krijgt over de situatie. Het hebben van achterliggende belangen bij de situatie door deze andere partijen, maakt dat dit conflict van internationaal en politiek belang is. Of de Russische vredesmachten voor langdurige vrede gaan zorgen is nog maar de vraag en ook zal er gekeken moeten worden naar oplossingen voor de grote vluchtelingenstroom die teweeg is gebracht door het conflict.
‘Het hebben van achterliggende belangen bij de situatie door partijen als Rusland en Turkije, maakt dat dit conflict van internationaal en politiek belang is.’
Britt Imholz
