Om deze vraag te kunnen beantwoorden zal ik eerst toelichten wat de Panama Papers inhouden. Panama Papers zijn een van de de grootste datalekken ooit. Er zijn 11,5 miljoen documenten gelekt door een anonieme bron aan de Süddeutsche Zeitung. De documenten zijn afkomstig van Mossack Fonseca, een juridisch advieskantoor uit Panama. De totale omvang van de documenten bedraagt ongeveer 2,6 terabyte aan gegevens. Dit is ruim 1500 keer zoveel data als de omstreden WikiLeaks. Uit de documenten blijkt onder andere hoe sommige rijken gebruik maken van offshore belastingregelingen. Onder de mensen die gebruik maakten van deze regelingen bevinden zich veel bekende namen. Zo maakten de president van Oekraïne en nog elf andere staatshoofden gebruik van de diensten van Mossack Fonseca om minder belasting te hoeven betalen.1 De Panama Papers bevatten geen nieuwe technieken om minder belasting te betalen. De gelekte informatie is vooral interessant omdat nu valt af te leiden wie er onder andere gebruik maken van de constructies.
Een gedachte die bij velen opkomt bij het lezen over staatshoofden die gebruik maken van juridische constructies om minder belasting te betalen, is dat zoiets verboden is. Dit is vaak onjuist. Belastingontduiking is verboden. Belastingontduiking is een vorm van fraude waarbij een onjuist beeld van de werkelijkheid aan de autoriteiten wordt voorgeschoteld, waardoor ten onrechte minder of geen belasting geheven wordt, of een voordeel ten onrechte wordt toegekend. Belastingontwijking is het verlagen van de belastingdruk waarbij de wet niet wordt overtreden.
Een voorbeeld hiervan is door van oorspronkelijke woonplaats te veranderen naar een land waar de belastingdruk minder is. Zeker voor bedrijven is het interessant om van woonplaats te veranderen. Zo kent het Europese recht het begrip vrijheid van vestiging. Onder andere deze vrijheid maakt het mogelijk voor bedrijven om binnen Europa al de fiscaal meest voordelige weg te kiezen. Uit rechtsspraak van het Europese Hof van Justitie (hierna: Het Hof) blijkt dat van misbruik van recht slechts sprake bij volledig kunstmatige structuren. Een brievenbusfirma, waarbij een bedrijf zich alleen formeel vestigt in Nederland om belasting in eigen land te ontwijken, is volgens Het Hof toegestaan.2 Het gebruik van constructies als beschreven in de Panama Papers is ook in veel gevallen legaal.
Sinds de financiële crisis is er grote weerzin ontstaan onder veel mensen tegen grote bedrijven die miljardenwinst maken en daarover nauwelijks belasting betalen, door gebruik te maken van deze belastingontwijkingsconstructies, die voor gewone burgers vrijwel nooit een optie zijn. Sinds het lekken van de Panama Papers lijkt ook de politiek te streven naar een verandering op dit vlak. Zo hebben de ministers van financiën van landen die deel uitmaken van de Europese Unie, onder leiding van Jeroen Dijsselbloem, de handen ineengeslagen om maatregelen te treffen die belastingontwijkingsmethodes tegengaan. De verklaring voor het gegeven dat grote bedrijven weinig belasting betalen geeft Dijsselbloem zelf:
‘We’ve been very busy competing with each other (…) that big companies tend not to pay taxes.”3
Wanneer de Eurozone gezamenlijk optreedt tegen belastingontwijking in plaats van onderling te concurreren op dit vlak, is de kans veel groter dat er daadwerkelijk iets kan worden gedaan tegen dit fenomeen. Toch is er grote verdeeldheid onder de ministers van financiën van de Eurozone. Zo zei de minister van financiën van Oostenrijk het volgende:
“I think we should not overshoot in tackling these things out of the hysteria on Panama.”
Toch is er unaniem besloten dat tegen de zomer Europa haar eigen lijst met belastingparadijzen in kaart zal brengen om er zo achter te kunnen komen welke bedrijven en welke personen van welke constructies gebruik maken en mogelijk wie de daadwerkelijke eigenaren zijn van de bedrijven om zo belastingontwijking tegen te kunnen gaan.
Het is dus uiteindelijk aan staten zelf om mogelijkheden tot belastingontwijking tegen te gaan en dit zal alleen mogelijk zijn als staten met elkaar gaan samenwerken. Bedrijven en individuen maken in de meeste gevallen legaal gebruik van manieren om minder belasting te betalen, daar is juridisch niets tegen in te brengen. Op moreel gebied zullen zij niet kunnen worden veroordeeld tot betaling van meer belasting. Het is dus aan de leiders van de staten om tot een verandering te komen. Het crue is wel dat uit de Panama Papers blijkt dat veel van deze leiders zelf gretig gebruik maken van de eerdergenoemde constructies.
Tom van Ogtrop
