Georganiseerde misdaad. We weten dat het bestaat. Toch lijkt het traceren van criminele circuits een kat-en-muisspel waar geen einde aan komt. We weten vaak met veel moeite het topje van een hele grote ijsberg te traceren over wat zich in de onderwereld afspeelt. Maar vaak loopt het daarna vast. Waar criminele organisaties over geld beschikken, een administratie hebben, bankzaken doen en overeenkomsten afsluiten, lijkt dit alles als sneeuw voor de zon te zijn verdwenen als men hiernaar zoekt. Geld kan echter nooit verdwenen zijn. Geld dat illegaal is verdiend is niet verdwenen, maar stroomt in de geldstromen van de legale bovenwereld. Geld waar zwarte activiteiten aan kleven is wit geworden. We hebben het hier over witwassen.
Het witwassysteem
Witwassen is onzichtbaar en dus moeilijk te ontdekken. Tegelijkertijd is witwassen ook een van de grootste vormen van corruptie die wij kennen en dé oplossing voor criminele circuits om hun bestaan te verdoezelen. Bij witwassen doen criminelen transacties om de illegale oorsprong van geldstromen te maskeren waarbij fout geld in de economie wordt gebracht. Dit is een misdrijf, vaak drugsgerelateerd.1 Er zijn talloze voorbeelden van witwassen te noemen zoals een loan-back constructie, geld verdoezelen in hypotheek, kunstmatige omzet en nog vele andere manieren waar wij wellicht nog niks vanaf weten.2
Witwaspraktijken beslaan drie fasen. Het is ten eerste het doel om het geld in het financiële systeem te krijgen (fase 1: Plaatsing). Hierna wordt met dit geld geschoven of bouwen criminelen of tussenpersonen ingewikkelde constructies (fase 2: Versluiering). Het geld moet vervolgens worden gerechtvaardigd. Het geld krijgt een legale herkomst door middel van valse papieren zoals facturen of leningen. Middelen zoals het casino en andere mogelijkheden lijken oneindig (fase 3: Integratie).3
Wegsluizers en poortwachters
De omvang van witwassen is moeilijk te bepalen omdat we veel witwaspraktijken niet kunnen bevestigen. In 2019 is een schatting gemaakt waaruit blijkt dat in ons land ongeveer 13 miljard euro per jaar wordt witgewassen.4 Hierbij spelen corrupte bedrijven, notarissen en advocaten een grote rol. Zo kwam dit jaar aan het licht dat Frank Oranje, managing partner van Pels Rijcken, een van de grootste Nederlandse advocatenkantoren, voor 16 miljoen euro heeft verduisterd. Hij deed dit via door hem opgerichte stichtingen en extra bankrekeningen. Het bleek een eenmansactie te zijn geweest – advocatenkantoor Pels Rijcken heeft zelf aangifte gedaan tegen Oranje.
Naast corrupte advocaten blijken onoplettende banken een grote zwakke schakel te zijn bij het tegengaan van witwaspraktijken. In 2018 is bekend geworden dat dubieuze klanten jarenlang vrij spel als gevolg van lakse controles hebben gehad voor hun witwasconstructies. Dit resulteerde voor ING in de grootste schikking in de Nederlandse geschiedenis van bijna 800 miljoen euro. Ook ABN AMRO schikte in april van dit jaar voor een half miljard wegens dezelfde fouten.5
Witwassen wordt onderschat
Witwassen lijkt een toenemend maatschappelijk probleem. Criminelen vinden steeds gemakkelijker nieuwe wegen om de opbrengsten aan het zicht van justitie te onttrekken binnen de Nederlandse open economie van goederen en diensten.6 Het gebruiken van Bitcoin is een voorbeeld van zo’n nieuwe manier. Ook de aantasting van de integriteit van de financiële sector in Nederland (neem het voorbeeld van ING en ABN AMRO) is een reden om harder op te treden tegen witwassen. Doordat dit alleen begrensd wordt door menselijke creativiteit en men in het geheim opereert is dit in de praktijk een groot probleem.
Tegengeluid wordt sterker
Het tegengaan van witwaspraktijken is niet van alle tijden. Pas 20 jaar geleden ving in ons land het optreden tegen witwassen aan toen de strafbaarstelling in 2001 werd opgenomen in ons wetboek van strafrecht. Dit is gedaan met als doel het tegengaan van crimineel geld in de legale economie.7
‘Dit is een van de grootste vormen van corruptie die wij kennen en dé oplossing voor criminele circuits om hun bestaan te verdoezelen.’
De omschrijving van witwassen is erg breed. Onder de strafbaarstelling valt hierdoor niet alleen wat in het dagelijks spraakgebruik onder witwassen wordt verstaan. Elke vorm van illegaal geld die in de economie wordt gestopt (dus ook als hiermee een dagelijks product wordt gekocht) is strafbaar en hier zijn criminelen zich vaak niet van bewust. Er bestaan verschillende vormen van witwassen; opzetwitwassen, gewoontewitwassen en schuldwitwassen die ieder een andere strafbepaling en strafmaat hebben. Soms is duidelijk dat iemand over voorwerpen beschikt die duidelijk niet legaal zijn verkregen maar is het misdrijf van herkomst niet duidelijk. Dit maakt het lastig om te bewijzen of het voorwerp uit een misdrijf afkomstig is. Voor het bewijzen van witwaspraktijken is niet vereist dat het geld daadwerkelijk is verdwenen en zo is het dan vaak wel mogelijk iemand veroordeeld te krijgen.8
Naast het Wetboek van Strafrecht worden andere wetten als wapen ingezet. Zo bestaat voor instanties en personen,
zoals notarissen en banken op grond van de Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (hierna: Wwft) de verplichting om verdachte transacties te melden aan de bevoegde instanties. Samenwerkingsverbanden zetten zich in voor de bestrijding zoals bijvoorbeeld de Financial Action Task Force (FATF). Ook bestaat een instantie waar de meldingen kunnen worden gedaan; de Finance Intelligence Unit Nederland (FIU-Nederland).9
Meldingen van ongebruikelijke transacties zijn gebaseerd op objectieve en subjectieve indicatoren waarbij feiten van algemene bekendheid worden gebruikt. Deze laten zien of transacties als ongebruikelijk moeten worden aangemerkt. Objectieve indicatoren moeten altijd worden gemeld aan de FIU-Nederland. Subjectieve indicatoren gelden voor alle instellingen en betekenen dat er aanleiding is om te veronderstellen dat de transactie verband houdt met witwassen of terrorismefinanciering.
Bij zo’n vermoeden wordt van de verdachte veel meer tegenbewijs verwacht, dan wanneer dit vermoeden er niet is, deze moet dan de legale herkomst van het voorwerp bewijzen. Aan deze verklaringen worden een aantal eisen gesteld, bijvoorbeeld dat deze concreet en min of meer verifieerbaar moeten zijn. De verklaringen mogen worden onderbouwd en zijn geloofwaardiger als ze aan het begin van het proces worden aangedragen. Door deze constructie is het vaker mogelijk om tot een veroordeling te komen ondanks dat het gronddelict moeilijk is vast te stellen.10
Ondanks waarborgen en wetswijzigingen blijkt opsporing en veroordeling van witwaspraktijken nog erg moeilijk. Witwassers en criminelen worden niet altijd gevolgd en blijven weg uit de handen van politie, justitie en andere aangestelde instanties. Ondertussen zijn de controles bij de banken vooralsnog niet waterdicht. Daardoor loopt ons land net als andere landen veel geld mis. Nog vele jaren werk aan de winkel dus!
Mayte Garcia Faria Delgado