Het overlijden van George Floyd veroorzaakte over de hele wereld een golf van protesten tegen racisme en politiegeweld. De Black Lives Matter-beweging liet zich vooral horen. Het gebruik van geweld door de politie is in de Verenigde Staten geen nieuw fenomeen. Wil een Amerikaanse burger een politieagent vervolgen, dan stuit hij al snel op de juridische doctrine van gekwalificeerde immuniteit waardoor de hele vervolging geblokkeerd wordt en de politieagent vrijuit gaat.
Op 25 mei 2020 stierf George Floyd nadat de politieagent Derek Chauvin ruim acht minuten lang met zijn knie op Floyds nek had geleund, terwijl Floyd geboeid op zijn buik op straat lag.1 Twee andere agenten leunden gelijktijdig met hun knieën op zijn rug. Na zes minuten raakte Floyd buiten bewustzijn. Twee minuten later werd Floyd naar het ziekenhuis vervoerd en bij aankomst doodverklaard. Naar aanleiding van deze gebeurtenis is de aanhang van de Black Lives Matter-protesten internationaal enorm gegroeid en vonden ook in Nederland meerdere protesten plaats.2 Het is niet de eerste keer dat een Amerikaanse burger overlijdt aan de gevolgen van politiegeweld. Het gebruik van buitensporig geweld is in strijd met het Vierde amendement van de Amerikaanse Grondwet.3 Als een Amerikaanse burger een politieagent aanklaagt op grond van dit amendement, stuit hij echter al gauw op de juridische doctrine van gekwalificeerde immuniteit.
Wat betekent gekwalificeerde immuniteit in de VS?
In 1871 hebben Amerikaanse burgers in de Burgerrechtenwet het recht gekregen om openbare functionarissen te vervolgen indien deze de grondwettelijke rechten van de burgers schenden.4 In sectie 1983 van de Amerikaanse Code staat dat indien een overheidsfunctionaris de rechten van een Amerikaanse burger schendt – of dit nu is wegens politiegeweld, een juridische huiszoeking of een onwettige arrestatie – die burger een proces kan aanspannen om de overheidsfunctionaris financieel aansprakelijk te stellen voor diens gedrag.5 De tekst van de wet is ondubbelzinnig. Elke overheidsfunctionaris die een ander zijn rechten heeft ontnomen, is aansprakelijk jegens die partij. Echter, zelfs als het gaat om de schending van grondrechten, kan de vervolging worden geblokkeerd door de leer van gekwalificeerde immuniteit. In 1967 werd de basis gelegd voor deze leer. Als een politieagent de rechtbank ervan zou kunnen overtuigen dat hij te goeder trouw en met een gegronde reden heeft gehandeld, dan zou hij niet aansprakelijk kunnen worden gesteld voor de schending van iemands grondrechten.
“Zelfs als het gaat om iemands grondrechten, kan vervolging worden geblokkeerd”
De tweestappentest is ingewikkeld
Sinds 1967 is de wet verder ontwikkeld en gedefinieerd door het Amerikaanse Hooggerechtshof.6 Om na te gaan of in een bepaald geval sprake is van gekwalificeerde immuniteit, wordt een tweestappentest gedaan. In stap één van de test zal de rechtbank onderzoeken of de politie buitensporig geweld heeft gebruikt in strijd met het Vierde amendement van de Amerikaanse grondwet.7 Dit is een relatief gemakkelijke standaard om aan te voldoen, want zodra men enig bewijs heeft dat aantoont dat buitensporig geweld is gebruikt, is aan deze stap al voldaan. Stap twee van de test is hetgene wat in principe alle aanklachten blokkeert die voor de rechtbank worden gebracht. De rechtbank bepaalt in deze stap of de politie had moeten weten dat hun acties in strijd waren met de grondwet, omdat in een precedent van de rechtbank duidelijk is vastgesteld dat hun gedrag onwettig is. Een precedent is een beginsel of regel die in een eerdere rechtszaak is vastgesteld en die bindend of overtuigend is bij het beslissen over volgende zaken. De rechtbank moet terugkijken op eerdere, succesvolle zaken en het feitenpatroon van die eerdere zaken kunnen toepassen op de huidige zaak. Indien de feiten van de huidige zaak vergelijkbaar zijn met de feiten van een eerdere zaak, kan overgegaan worden tot vervolging.
De problematiek van gekwalificeerde immuniteit
Het probleem is dat het moet gaan om een duidelijk vastgesteld precedent en dit is meteen de kern van waarom gekwalificeerde immuniteit zo’n problematische doctrine is. In de rechtbank kan ieder klein verschil aangevoerd worden. Het feitenpatroon kan bijvoorbeeld bijna identiek zijn, maar als aangetoond kan worden dat er één klein verschil is tussen de huidige zaak en de eerdere, zeer vergelijkbare zaak, dan kan de rechtbank al beslissen dat er geen duidelijk vastgesteld precedent is. Zelfs al is dat verschil uiterst minimaal. Een voorbeeld: elke misdaad die plaatsvindt, is net even anders. Om die reden hebben heel veel gevallen geen duidelijk geschapen precedent om van toepassing op te kunnen zijn en hierdoor wordt zelden op verdere vervolging overgegaan.
“Elke misdaad die plaatsvindt, is net even anders”
Waarom bestaat deze juridische leer dan nog steeds?
Het Amerikaanse Hooggerechtshof heeft een aantal redenen gegeven waarom gekwalificeerde immuniteit toch noodzakelijk is.8 De eerste rechtvaardiging is dat zonder gekwalificeerde immuniteit de politie haar werk niet goed zou kunnen doen. Erkend moet worden dat de politie een zware taak heeft. Politiemensen bevinden zich in situaties waar hun leven op legitieme wijze kan worden geschaad. Daarom heeft het Hooggerechtshof geoordeeld dat politieagenten hun werk niet goed zouden kunnen doen, als zij zouden denken dat ze geen enkele vorm van juridische bescherming voor hun daden hebben. De tweede rechtvaardiging die het Hooggerechtshof heeft gebruikt, is dat gekwalificeerde immuniteit politieagenten beschermt tegen persoonlijk faillissement door civiele procedures. Indien er geen gekwalificeerde immuniteit zou bestaan, zou iedereen politieagenten kunnen aanklagen en zouden politieagenten nooit genoeg geld hebben om schadevergoedingen te kunnen betalen voor al de acties waarvan zij beschuldigd worden. Die rechtvaardiging gaat overigens volledig voorbij aan de realiteit dat politiekosten nooit door het individu worden betaald. Die kosten worden bijna altijd betaald door de politieverzekering en zouden enkel de politie als instelling raken.
De wet faalt dus?
De Amerikaanse wet lijkt niet geschikt voor het doel dat beoogd wordt. De definitie van een duidelijk vastgesteld precedent is de afgelopen decennia zo sterk versmald door het Hooggerechtshof dat het bijna nooit van toepassing is. Dat is ook de reden waarom politieagenten in gevallen van politiegeweld of buitensporig geweld bijna nooit ter verantwoording worden geroepen. Zoals gesteld door rechter Sonia Sotomayor draagt gekwalificeerde immuniteit een ‘shoot first, think later’-benadering in zich.9,10 Dat ondermijnt in feite het doel van grondwettelijke bescherming volledig. Zelfs als iemands grondrechten onder de Amerikaanse grondwet geschonden zijn, heeft deze juridische leer en de uitbreiding van de toepassing ervan in de afgelopen decennia ertoe geleid dat het voor een eiser bijna onmogelijk is om te winnen. Ongeacht de hoeveelheid bewijs, het geweld dat wordt gebruikt en de levens die verloren gaan. Winnen is haast onmogelijk.
Florien van Opstal