Een hele generatie jongeren gaat gebukt onder de grote belasting door sociale media. Er blijkt een duidelijk verband tussen het gebruik van sociale media en het toenemende aantal zelfmoorden onder tieners in de VS. Ook in Nederland zijn er gevaren voor jongeren, zoals de Blue Whale Challenge. Hoe zit het met de strafbaarheid op grond van art. 294 Sr voor wat betreft dat soort ‘challenges’?
De documentaireserie The Social Dilemma laat op huiveringwekkende manier zien wat het gebruik van sociale media met ons doet en hoe technologiegiganten als Google, Youtube, Twitter en Instagram de menselijke psychologie manipuleren om ons gedrag te beïnvloeden.1 In de documentaire wordt uitgelicht dat het aantal zelfmoorden onder jongeren is toegenomen sinds ze tien jaar geleden op hun telefoon werden blootgesteld aan sites zoals Facebook, Twitter en Instagram. Het patroon wijst naar sociale media en dat is zorgwekkend. Cyberpesten zit gedeeltelijk achter deze stijging, samen met de hang van jongeren om geaccepteerd te worden op de platforms. In Nederland zorgen internetgevaren als de Blue Whale Challenge dan ook voor ongerustheid. Hoe zit het met de strafbaarheid van zo’n challenge?
‘Generatie Z is angstiger, kwetsbaarder en depressiever’
Toename in tienerzelfmoorden in de VS
Sinds 2010 is in de VS geconstateerd dat het aantal zelfmoorden onder tieners elk jaar stijgt in zowel de leeftijdsgroep van 10 tot en met 14 jaar als in de leeftijdsgroep 15 tot en met 19 jaar.2 De getallen zijn schokkend. In tien jaar is het aantal zelfmoorden onder tienermeisjes in de leeftijdsgroep 15 tot en met 19 jaar met 70% gestegen ten opzichte van het decennium daarvoor. Wat betreft tienermeisjes in de leeftijdsgroep van 10 tot en met 14 jaar is dit aantal zelfs met 151% gestegen, terwijl deze groep met lage cijfers begon. Deze stijgingen wijzen volgens sociaal-psycholoog Jonathan Haidt naar sociale media.3 Volgens hem is er een hele generatie kinderen ‘verwoest’ door de nieuwe technologie. Het gaat om generatie Z, kinderen die geboren zijn na 1996. Zij zijn de eerste generatie die met sociale media terechtkwamen op de middelbare school. Tegelijkertijd met de opkomst van sociale media is er een toename van depressie en angstaanvallen onder Amerikaanse tieners. Generatie Z is angstiger, kwetsbaarder en depressiever. Jongeren in de puberteit zijn sowieso een kwetsbare groep voor suïcidale gedachten, omdat tieners impulsiever handelen met hun onrijpe puberbrein.4 Het lijkt wellicht moeilijk een direct oorzaak-gevolgverband te vinden tussen het toenemende aantal zelfmoorden in de VS en het gebruik van sociale media, maar er is wel degelijk een link.5 Onderzoeken in andere landen geven weliswaar ook geen directe lijn naar internet, maar sterke aanwijzingen zijn er wel.6
Levensgevaarlijke online challenges in Nederland in opkomst
In Nederland is de stijging in het aantal tienerzelfmoorden per jaar gelukkig niet even verontrustend als in de VS. Desondanks werd er in 2017 een zorgwekkende verdubbeling geconstateerd ten opzichte van 2016.7 Cyberpesten wordt meestal gezien als de oorzaak, maar vaak speelt er meer. In ons land zijn het meer levensgevaarlijke hypes, zoals de Choking Challenge en de Blue Whale Challenge, die een duidelijk verband aantonen tussen het gebruik van sociale media en tienerzelfmoorden. In 2017 is een 16-jarige jongen om het leven gekomen door het doen van de Choking Challenge waarbij jongeren hun eigen keel afknijpen waarna ze flauwvallen en eventjes ‘high’ zijn.8 Afgelopen zomer deed de politie een oproep op Facebook waarin gewaarschuwd werd voor de opnieuw opkomende Blue Whale Challenge.9 Jongeren worden via sociale media als Instagram, Twitter of TikTok benaderd door accounts met namen die vergelijkbaar zijn met de naam van de challenge. In deze challenge wordt jongeren gevraagd om in een periode van vijftig dagen steeds gevaarlijkere opdrachten uit te voeren, met als vijftigste en laatste opdracht het plegen van zelfmoord. In verschillende landen zijn jongeren overleden na het meedoen aan deze challenge. Jonge kinderen die makkelijk te manipuleren zijn of al suïcidaal zijn worden vaak doelwit van deze challenge-accounts.
‘In ons land zijn het levensgevaarlijke hypes, zoals de Choking Challenge en de Blue Whale Challenge, die een duidelijk verband aantonen tussen het gebruik van sociale media en tienerzelfmoorden’
Aanzetten tot zelfmoord: hoe strafbaar?
Hoewel je zou denken dat de Blue Whale Challenge onder het aanzetten tot zelfdoding valt, is er tot nu toe in ons land nog nooit een veroordeling gevolgd op grond van art. 294 lid 1 Sr.10 In de praktijk wordt bij het aanzetten tot zelfmoord niet vervolgd op grond van dit eerste lid, maar op grond van het tweede lid. Hierbij gaat het erom of de verdachte behulpzaam is geweest of middelen heeft verschaft zoals bedoeld in art. 294 lid 2 Sr. Het gaat er dus om of de verdachte het door zijn handelen voor de ander mogelijk of gemakkelijker heeft gemaakt zichzelf te doden.11 Van ‘behulpzaam zijn’ kan namelijk ook sprake zijn indien het gaat om gedragingen die niet tijdens de uitvoering van de zelfdoding zijn verricht, maar daaraan voorafgaand hebben plaatsgevonden. Het moment waarop hulp is geboden is niet doorslaggevend voor het antwoord op de vraag of er sprake is van ‘behulpzaam zijn’.12
Als dit wordt toegepast op de Blue Whale Challenge, kun je wel degelijk spreken van behulpzaam zijn. De verdachte voorziet het slachtoffer vijftig dagen lang van vijftig verschillende challenges, die het uiteindelijk makkelijker maken voor het slachtoffer om aan die laatste opdracht te voldoen: het plegen van zelfmoord. Gelukkig is zo’n zaak tot op heden nog niet voorgekomen bij de strafrechter. Laten we hopen dat dit ook zo blijft en blokkeer die accounts!
Florien van Opstal