Nepnieuws. Een term die tegenwoordig dagelijks valt en waar we eigenlijk allemaal (onbewust) mee te maken krijgen. Wat wordt hier eigenlijk aan gedaan vanuit grote techplatforms zoals Facebook en Instagram zelf? Voelen zij enkel de maatschappelijke plicht tegenover de miljarden gebruikers om dit tegen te gaan? Of hangen hier ook juridische verplichtingen aan ten grondslag?
Bestaan er voor platformen als Facebook en Instagram verplichtingen om de opkomende trend met betrekking tot nepnieuws tegen te gaan? Is er alleen een morele verplichting naar de miljarden gebruikers toe? Of gaat dit verder en bestaat er ook een juridische verplichting?
Nepnieuws heeft zich in rap tempo tot een tsunami ontwikkeld. De effecten hiervan worden dan ook steeds duidelijker en blijken helemaal niet zo onschuldig te zijn. Massamoorden in Myanmar, beïnvloede presidentiële verkiezingen en een klimaatcrisis die helemaal niet zou bestaan. Corona, een ziekte die verzonnen is. Allemaal gevolgen voortkomend uit de ‘Fake News’.
Nepnieuws is nieuws dat gepubliceerd wordt om bewust te misleiden, om misinformatie te verspreiden.1 Nieuws om mensen bewust een misvormd beeld te geven en op het verkeerde been te zetten bestaat al tijden. Doordat dit ook zijn intrede heeft gedaan op sociale media verspreidt het zich inmiddels razendsnel over de wereld. De grootste drive achter deze nieuwsberichten zijn de inkomsten die hieruit te halen vallen, het beïnvloeden van publieke opinie of simpelweg politiek gewin. Het grote voordeel van fake news is daarbij de anonimiteit, die aansprakelijkheid eigenlijk onmogelijk maakt.2
Verstrekkende maatschappelijke gevolgen
De norm is dat de juistheid van nieuwsberichten verondersteld wordt, maar is dit wel terecht en kun je daar als nieuwsconsument van op aan? Door het nieuws dat verkrijgbaar is via makkelijk toegangbare platformen zoals Facebook en Instagram worden burgers beïnvloed en een bepaalde richting op gestuurd. Informatie over politiek en gebeurtenissen in de samenleving die zo de wereld in komt, waar al dan niet onwaar, zorgt voor beeldvorming die niet altijd conform de feiten hoeft te zijn. Er zijn inmiddels genoeg schrijnende gevallen te noemen waarin nepnieuws een grote activerende rol heeft gespeeld voor burgers om zich te verzetten tegen bijvoorbeeld de overheid. Zo hebben de vele haatberichten gevuld met nepinformatie in Myanmar vergaande gevolgen gehad voor de ingewikkelde band tussen de Birmanen en de moslim-minderheid Rohingya. Toen in Myanmar de jaren van staatspropaganda en censuur voorbij waren deden sociale media hun intrede door het openstellen van het internet voor de 53 miljoen inwoners in 2014. Zo’n 85% van het totale internetverkeer loopt daar via het platform Facebook. Voor de Myanmarezen is dit dan ook de enige bron van nieuwsberichtgeving. Het vele nepnieuws vol met haatberichten tegenover de Rohingya wordt dan ook voor waar aangenomen. Al deze misinformatie over deze moslim-minderheid zorgt ervoor dat de vervolging van de Rohingya wordt aangewakkerd en ernstige vormen aanneemt. Door de grote rol die Facebook hierin speelt heeft het platform gepoogd maatregelen te nemen om dit nepnieuws in te dammen. Zes lokale organisaties hebben echter bloot proberen te leggen dat de aanpak van Zuckerberg ineffectief is doordat er te veel vertrouwd wordt op externe partijen.3
‘Nepnieuws is nieuws dat gepubliceerd wordt om bewust te misleiden, om misinformatie te verspreiden.’
‘Wanneer sociale media platformen op de rechterstoel moeten gaan zitten bij het maken van de afweging tussen satire of nepnieuws en überhaupt vrijheid van meningsuiting is de kans op censuur groot.’
Facebook bindt de strijd aan
Over de consequenties van nepnieuws kunnen inmiddels boeken vol geschreven worden. Voor nu laten we het hier even bij en gaan we kijken naar de acties die inmiddels genomen worden vanuit techbedrijven om deze verspreiding tegen te gaan. Eén techgigant steekt er met kop en schouders bovenuit als het gaat om de bestrijding van nepnieuws, namelijk Facebook. Met inmiddels meer dan 1,6 miljard dagelijks actieve gebruikers is dit een van de meest omvangrijke platformen waarop onvoorstelbaar veel data worden gedeeld.4 Welke stappen Facebook hiervoor precies neemt staat duidelijk beschreven op een speciale pagina met betrekking tot misinformation.5 Er zijn naar aanleiding van grote maatschappelijke vraagstukken subpagina’s toegevoegd om de bijpassende maatregelen te laten zien. Zo is er een pagina voor nepnieuws met betrekking tot Covid-19, verkiezingen in Afrika, klimaatverandering, verkiezingen in Amerika en ga zo maar door. Daarnaast wordt er aandacht besteed aan het voorkomen van polarisatie op platformen en de verspreiding van berichten op WhatsApp door middel van een doorstuurlimiet. Ten slotte is ook een doel van dit beleid om het werk van de feitencheckers van Facebook efficiënter te maken.
Een voorbeeld om nepnieuws te verminderen is het opzetten van het ‘Climate Science Information Center’ dat zich geheel richt op het voorzien van wetenschappelijk onderbouwde informatie over de klimaatverandering.6 Daarnaast is het door samen te werken met zeventig onafhankelijke feiten checkende organisaties mogelijk om dagelijks zoveel mogelijk berichten inhoudende misinformatie van het platform te kunnen verwijderen.
‘Geringe kans op aansprakelijkheid, dankzij de anonimiteit van fake news.’
Maatschappelijke verantwoordelijkheid: leidend motief?
Waarom neemt Facebook nu eigenlijk deze vergaande en zeker niet meest voordelige maatregelen om verspreiding van nepnieuws tegen te gaan? In de vele berichten die op de pagina met betrekking tot misinformation worden geplaatst komt keer op keer één term duidelijk naar voren. Namelijk de social responsibility, oftewel de maatschappelijke verantwoordelijkheid. De intrinsieke motivatie voor Facebook lijkt naar buiten toe dan ook de verantwoordelijkheid te zijn die zij voelt voor de maatschappij in het algemeen, om onder andere mensenrechten en minderheden te kunnen beschermen.7 Liggen hier echter ook nog juridische verantwoordelijkheden en plichten aan ten grondslag?
Juridische aansprakelijkheid rammelt nog
De vraag die hier dan met name speelt is of er een aansprakelijkheid neergelegd kan worden bij Facebook wanneer er schade optreedt in de maatschappij door het toedoen van de verspreiding van nepnieuws. Dit lijkt misschien wel het zoeken naar een speld in een hooiberg gezien het grote aantal data dat elke minuut verspreid wordt. Daarbij is het onder andere nog maar de vraag wanneer en óf iets bestempeld mag worden als nepnieuws of gezien moet worden als een vorm van vrije meningsuiting. Sociale media platformen hebben zichzelf altijd neergezet als distributiekanaal. Dat zijn ze echter allang niet meer. Een mogelijkheid voor een juridische aansprakelijkheid in Nederland zou vandaag de dag kunnen zijn om sociale media platformen onder de Mediawet te laten vallen, zodat zij zich kwalificeren als een partij die nieuws verwerkt, beoordeelt of eventueel aanpast.8 In dat geval kan het commissariaat van de Media aanwijzingen opleggen wanneer er sprake is van wanbeleid.9
Onmogelijke spagaat
Het dilemma wat hierbij een grote rol speelt, is de vrijheid van meningsuiting volgens artikel 10 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. Dit artikel biedt expliciet bescherming voor satire, om zo het politiek debat te kunnen stimuleren. Wanneer sociale media platformen op de rechterstoel gaan zitten bij het maken van de afweging tussen satire of nepnieuws en überhaupt vrijheid van meningsuiting is de kans op censuur groot. Het is daarom niet mogelijk een algemene verplichting op te leggen aan sociale media platformen om een preventieve controle uit te voeren op de informatie die derden delen. Tot slot, wanneer een platform wél op de hoogte is van het onrechtmatige karakter van berichten kan zij hiervoor eventueel wel aansprakelijk worden gehouden. Belangrijk is hierbij dat wordt onderzocht hoe intensief het contact tussen de derde en het platform is geweest.10
Melissa van der Herberg