Back

“Gelukszoekers” of slechts zoekers naar humaniteit?

De afgelopen tijd is er veel te lezen in het nieuws over de situatie in het overvolle aanmeldcentrum in Ter Apel.1 Door een gebrek aan opvangplekken en goede hygiëne zijn meerdere asielzoekers ziek geworden. Mensen moesten noodgedwongen buiten op het grasveld slapen. Ondanks dat de overheid ook in crisissituaties de plicht heeft om adequate opvang te bieden, worden de omstandigheden als inhumaan beschreven. De mensenrechten zijn in het geding en de situatie loopt de spuigaten uit. Net als ieder ander hebben vluchtelingen recht op onderdak, voedsel en gezondheidszorg. Waar komen deze rechten uit voort en hoe valt de huidige situatie te verenigen met het internationaal en Europees recht? 

Vluchtelingenrecht

Tegenwoordig is het Nederlands vluchtelingenrecht grotendeels Europees Unierecht, maar de vluchtelingenproblematiek is een wereldvraagstuk. De reden dat mensen op de vlucht slaan, is voornamelijk angst. Deze angst bestaat uit gegronde vrees voor vervolging, oorlog, natuurrampen, armoede of een combinatie van factoren.  Voor wat betreft de vrees voor vervolging hebben 150 landen dit erkend, door het Vluchtelingenverdrag (hierna: “VV”) in 1951 te ondertekenen. Alle lidstaten van de Europese Unie zijn partij bij dit verdrag, welke nog altijd als de primaire bron van het vluchtelingenrecht wordt gezien. Artikel 1 A VV bepaalt wie een vluchteling is en de belangrijkste verplichting van staten van opvang – ook wel het verbod op refoulement – staat in artikel 33 VV.2

In het Vluchtelingenverdrag staat weinig tot niets over de asielprocedure opgenomen. Het recht op asiel komt onder invloed van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (hierna: “EVRM”), de ruime uitleg van de vluchtelingendefinitie en het verbod van refoulement uit art. 33 Vluchtelingenverdrag toe aan elke persoon wiens basisbehoeften niet worden gegarandeerd in het land van oorsprong. Dit is een ruimer refoulementverbod dan degene in het Vluchtelingenverdrag staat opgenomen, deze geldt alleen in geval van vrees voor vervolging. De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM) en de mensenrechten in het algemeen zijn zeer belangrijk geweest in die ontwikkeling.3 Niet alleen vrees voor vervolging staat terugzending in de weg, ook andere mensenrechtenschendingen kunnen een reden zijn.

Bron: NOS/ANP

Mensenrechten

Hoe kan het dat mensen die vluchten wegens mensenrechtenschendingen, in het land van opvang nog steeds worden blootgesteld aan schending van mensenrechten? Dunja Mijatović, mensenrechtencommissaris van de Raad van Europa, heeft een brief geschreven aan de staatssecretaris Asiel en Migratie. Hierin schrijft zij over de slechte omstandigheden in de asielzoekerscentra, en dan met name Ter Apel, welke ernstige gevolgen hebben gehad voor de mensenrechten van de vluchtelingen onder de hoede van de overheid. Vooral vanuit het perspectief van gezondheid. Zij stelt zelfs dat de huidige situatie, waar mensen noodgedwongen buiten moeten slapen, niet lijkt te voldoen aan de minimumnormen van artikel 3 EVRM. Een verdragsstaat dient op grond van dit artikel alle maatregelen te treffen om te waarborgen dat een ieder onder zijn rechtsmacht niet wordt onderworpen aan foltering of aan onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing. Mijatovic dringt dan ook op om “alle noodzakelijke maatregelen te nemen om toegang te waarborgen tot adequaat onderdak, voedsel, schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen, en om het recht op gezondheid effectief te beschermen van mensen in het asielzoekerscentrum.”4

Dublinverordening 

Het recht om asiel te zoeken en te krijgen hangt niet af van de wijze van aankomst in een land. Mensen die asiel willen aanvragen, moeten dat kunnen doen én moeten worden gewezen op hun rechten. In de Dublinverordening is geregeld dat het land waar een vluchteling voor het eerst asiel aanvraagt verantwoordelijk is voor die persoon. Het doel van de verordening is om te voorkomen dat asielzoekers van ‘het kastje naar de muur’ worden gestuurd.5 Veel asielzoekers blijven in Zuid-Europa onder de radar. “Als asielzoekers doorreizen en zich voor het eerst aanmelden in Nederland, dan moet de asielprocedure volgens het Vluchtelingenverdrag in Nederland beginnen,” zegt IND-woordvoerder Mijke Bol.6 De Dublinverordening stelt in artikel 13 dat bij illegale grensovergangen het eerste aanmeldland verantwoordelijk is. Door de regeling weten vluchtelingen in welk land zij een asielaanvraag kunnen indienen. De afspraken moeten ook voorkomen dat asielzoekers op zoek gaan naar het land waar zij de beste kansen hebben of in verschillende landen tegelijk een asielaanvraag indienen.

Naleving van de Dublinverordening laat veel te wensen over. Een nadeel van het systeem is dat het een onevenredig grote druk legt op landen waar de meeste asielzoekers binnenkomen. Het terugkeersysteem is daarbij grotendeels gebaseerd op onderlinge solidariteit en interstatelijk vertrouwen van de Dublinlanden. Landen hebben echter weinig belang elkaar te steunen. Er zijn te grote verschillen in beschermingsniveau en er ontbreekt een effect systeem van toezicht en rechtspraak.7

Corona en het woningtekort 

Wanneer een vreemdeling zich meldt in Nederland, moet hij zich aanmelden bij het aanmeldcentrum van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) in Ter Apel. Zij bekijken ook of iemand al in een ander land geregistreerd staat. Anders moet diegene, volgens de regels van de EU zoals hiervoor uitgelegd, de procedure daar doorlopen. Een groot probleem is volgens de woordvoerder van IND de hoge instroom die lange tijd stil heeft gelegen vanwege corona. Volgens hem is er “een soort inhaalslag” gaande.8 Wanneer asielzoekers zich gemeld hebben in Ter Apel, moeten ze doorstromen naar een centrale opvanglocatie van het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA). Wanneer de asielaanvraag goedgekeurd is, stromen de mensen vanuit de opvanglocaties door naar reguliere woningen. Het woningtekort in Nederland zorgt er echter voor dat de doorstroom naar andere locaties minder soepel verloop

Noodzaak tot oplossing

‘Gelukszoekers’ worden vluchtelingen ook wel genoemd. We moeten echter niet vergeten dat het hier ook gaat om mensen van vlees en bloed die moeten vluchten wegens erbarmelijke omstandigheden in de hoop elders een normaal leven te kunnen starten. De weg die zij afleggen is vaak levensgevaarlijk. Er is dringend behoefte aan het voorkomen van mensenrechtenschendingen. Het waarborgen van mensenlevens, mensenrechten en waardigheid moet onze gedeelde prioriteit blijven. Landen moeten hun verplichtingen nakomen. Hopelijk komt er snel verandering in de situatie en worden er oplossingen gevonden om asielzoekers en vluchtelingen (beter) te beschermen.

Ilona Kuipers

Voetnoten

1 Zie onder meer NOS.nl ‘Opnieuw puzzelen waar honderden asielzoekers Ter Apel moeten overnachten’, 27 augustus 2022, te vinden op https://nos.nl/collectie/13898/artikel/2442247-opnieuw-puzzel-waar-honderden-asielzoekers-ter-apel-moeten-overnachten; RTLnieuws.nl ‘Buitenland over Ter Apel: ‘Systeem op instorten’ en ‘onmenselijke situatie’, 26 augustus 2022 te vinden op https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/5329226/asielcrisis-ter-apel-vluchtelingen-aanmeldcentrum-asielzoekers; NOS.nl, ‘Ondanks noodverordening toch buitenslapers bij Ter Apel’, 28 september 2022, te vinden op https://nos.nl/artikel/2446291-ondanks-noodverordening-toch-buitenslapers-bij-ter-apel. 

2 A. B. Terlouw, ‘De stand van het vluchtelingenrecht’, in J.A.F. Peters (red.), In het
nu… wat worden zal, Deventer: Wolters Kluwer 2018.

3  M. Den Heijer, ‘Wie is vluchteling’, NTM-NJCMBull, 2019/01.

4 D. Mijatović, ‘letter to the Minister for Migration of the Netherlands’, Raad van Europa, 26 augustus 2022.

5  B. Wallage, ‘De Dublinverordening: tijd voor een eerlijke verdeling’ NJB 2015/1094.

6 U. Pruis, ‘Waarom afgewezen asielzoekers niet worden teruggestuurd’, EW 2022.

7 .H.A. Strik en A.B. Terlouw, ‘Naar een rechtvaardige verantwoordelijkheidsverdeling?’, in C.J.M. Arts e.a., De grenzen voorbij (Handelingen Nederlandse Juristen-Vereniging 2019-1), Deventer: Wolters Kluwer 2019.

8 Nu.nl, ‘Wat is de dublinverordening en wat heeft die te maken met de drukte in Ter Apel?’, 10 juni 2022, te vinden op https://www.nu.nl/binnenland/6205736/wat-is-de-dublinverordening-en-wat-heeft-die-te-maken-met-de-drukte-in-ter-apel.html. 

JFV Groningen